ประเพณีสงกรานต์ ความเชื่อโบราณ วัฒนธรรมที่สืบทอดมายาวนาน
ประเพณีสงกรานต์ เป็นประเพณีที่มีความสำคัญและน่าสนใจในประเทศไทยและประเทศในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ เทศกาลนี้มีรากฐานในประเพณีโฮลีของอินเดีย แต่ได้รับการปรับแต่งและพัฒนาในแต่ละประเทศให้กลายเป็นสิ่งที่เฉพาะเจาะจง เพื่อเป็นการสร้างความสนุกสนานและเชื่อมต่อกับวัฒนธรรมประเพณี และประเพณีทางศาสนาของแต่ละชุมชน วันสงกรานต์ หนึ่งในเทศกาลของไทยที่รู้จักกันไปทั่วทั้งโลก เพราะเป็นเทศกาลที่ประกอบด้วยกับประเพณีที่จะมีขึ้นเฉพาะใน เทศกาลสงกรานต์ ไม่ว่าจะเป็น การรดน้ำดำหัวขอพรผู้ใหญ่, สรงน้ำพระ, ตักบาตร และการเล่นสาดน้ำ จึงเป็นเทศกาลที่ชาวต่างชาติให้ความสนใจเป็นอย่างมาก ถึงแม้จะเป็นเทศกาลแห่งความสนุกสนานและได้รับความนิยม แต่เชื่อว่าหลายๆท่านเองก็อาจจะยังไม่ทราบถึงประวัติความเป็นมา และความเชื่อที่สืบทอดมายาวนาน วันนี้เราได้รวบรวมความเชื่อเกี่ยวกับวันสงกรานต์มาไว้ที่นี่แล้ว
ประวัติความเป็นมา
ประวัติวันสงกรานต์ หรือ วันมหาสงกรานต์ เป็นวันที่ได้รับอิทธิพลมาจากเทศกาลโฮลีของประเทศอินเดีย แต่วันสงกรานต์ของไทยเปลี่ยนจากการสาดสี เป็นการสาดน้ำใส่กัน เพื่อให้สอดคล้องกับสภาพอากาศที่ร้อนจัดในช่วงเดือนเมษายน และในอีกแง่หนึ่งยังมีความเชื่อว่าเป็นการปัดเป่าสิ่งไม่ดีออกไป ทำให้นิยมเล่นสาดน้ำ และประแป้งกันในช่วงเทศกาลสงกรานต์ โดยจะไม่ถือโทษโกรธกัน คำว่า “สงกรานต์” มาจากภาษาสันสกฤต ที่มีความหมายว่า “การเคลื่อนย้าย” โดยเชื่อว่าในวันสงกรานต์ เป็นช่วงเวลาการเคลื่อนย้ายของจักรราศี อีกนัยหนึ่งก็คือการเคลื่อนสู่ปีใหม่ ทำให้คนไทยยึดถือวันสงกรานต์เป็น “วันขึ้นปีใหม่ไทย” มาตั้งแต่สมัยโบราณ จนกระทั่ง พ.ศ. 2483 ก่อนจะปรับเปลี่ยนให้เป็นไปตามแบบแผนสากลนิยม ซึ่งก็คือวันที่ 1 มกราคมของทุกปี ทั้งนี้ การละเล่นสงกรานต์ไม่ได้มีแค่ในประเทศไทยเท่านั้น แต่ยังมีในประเทศเพื่อนบ้าน เช่น พม่า กัมพูชา ลาว รวมถึงบางพื้นที่ของเวียดนาม จีน ศรีลังกา และอินเดีย
สงกรานต์งานประเพณี ถือเป็นช่วงแรกของการเริ่มต้นปี๋ใหม่เมือง หรือสงกรานต์งานประเพณี โดยแบ่งออกเป็น
วันที่ 13 เมษายน หรือวันสังขารล่อง ถือเป็นวันสิ้นสุดของปี โดยจะมีการยิงปืน ยิงสโพก และจุดประทัดตั้งแต่ก่อนสว่างเพื่อขับไล่สิ่งไม่ดี วันนี้ต้องเก็บกวาดบ้านเรือน และ ทำความสะอาดวัด
วันที่ 14 เมษายน หรือวันเนา ตอนเช้าจะมีการจัดเตรียมอาหารและเครื่องไทยทาน สำหรับงานบุญในวันรุ่งขึ้น ตอนบ่ายจะไปขนทรายจากแม่น้ำเพื่อนำไปก่อเจดีย์ทรายในวัด เป็นการทดแทนทรายที่เหยียบติดเท้าออกจากวัดตลอดทั้งปี
วันที่ 15 เมษายน หรือวันพญาวัน เป็นวันเริ่มศักราชใหม่ มีการทำบุญถวายขันข้าว ถวายตุง ไม้ค้ำโพธิ์ที่วัดสรงน้ำพระพุทธรูป พระธาตุและรดน้ำดำหัวขอพรจากผู้ใหญ่ที่เคารพนับถือ
วันที่ 16-17 เมษายน หรือวันปากปีและวันปากเดือน เป็นวันทำพิธีทางไสยศาสตร์ สะเดาะเคราะห์ และบูชาสิ่งศักดิ์สิทธิ์ต่าง ๆ ทั้งนี้ ชาวล้านนามีความเชื่อว่า การทำพิธีสืบชะตาจะช่วยต่ออายุให้ตน เอง ญาติพี่น้อง และบ้านเมืองให้ยืนยาว ทำให้เกิดความเจริญรุ่งเรืองและความเป็นสิริมงคล โดยแบ่งการสืบชะตาแบ่งออกเป็น 3 ประเภท คือ การสืบชะตาคน, การสืบชะตาบ้าน และการสืบชะตาเมือง
กิจกรรมในประเพณีสงกรานต์
การทำบุญตักบาตร
การทำบุญตักบาตรเป็น กิจกรรมวันสงกรานต์ที่สำคัญ ผู้คนจะเตรียมอาหารและของที่ต้องการบุญในล่วงหน้า แล้วนำไปตักบาตรถวายพระภิกษุที่วัด ซึ่งในวันสงกรานต์จะมีการจัดเตรียมสถานที่รวมสำหรับการทำบุญ เป็นการอุทิศกุศลและสร้างความเชื่อมโยงกับผู้ที่ได้ล่วงลับไปแล้ว
การรดน้ำ
กิจกรรมการรดน้ำเป็นที่น่าสนใจที่สุดในประเพณีสงกรานต์ ผู้คนจะรดน้ำกันเป็นการอวยพรปีใหม่ให้กันและกัน น้ำที่ใช้ในการรดน้ำนั้นมักเป็นน้ำหอมเจือ โดยการรดน้ำจะเกิดขึ้นทั้งในบ้านและที่วัด
การสรงน้ำพระ
ในส่วนนี้จะมีทั้งสรงน้ำพระภิกษุ, สามเณร และพระพุทธรูป โดยการสรงน้ำพระพุทธรูปจะเป็นการอัญเชิญพระพุทธรูปมาประดิษฐาน เพื่อให้ประชาชนเข้าสรงน้ำ ด้วยน้ำอบ น้ำหอม หรือพรมน้ำที่องค์พระพุทธรูป แต่สำหรับการสรงน้ำพระภิกษุ สามเณร จะใช้เป็นการรดน้ำที่ตัวหรือฝ่ามือ และที่มักจะมีการถวายผ้าไตรร่วมด้วย การสรงน้ำพระนั้นมีความเชื่อว่าเพื่อความเป็นสิริมงคลแก่ชีวิตในช่วงของวันเริ่มต้นปี
การรดน้ำผู้ใหญ่
ในความเชื่อของประเพณีสงกรานต์ การรดน้ำดําหัวผู้ใหญ่ คือ เป็นการแสดงความเคารพ และขอขมาสำหรับสิ่งที่ได้กระทำล่วงเกินไปในช่วงเวลาที่ผ่านมา และนอกจากนี้ยังรวมถึงการขอพรจากผู้ใหญ่เพื่อเป็นศิริมงมลในชีวิตอีกด้วย โดยส่วนมากแล้วสิ่งที่จะเตรียมสำหรับการรดน้ำดำหัวผู้ใหญ่นั้นก็จะมีน้ำอบไทย และดอกไม้สด ผสมในน้ำสะอาด และพวงมาลัยสำหรับกราบไหว้
การขนทรายเข้าวัด
ปกติแล้ว การก่อกองทราย สงกรานต์ จะจัดขึ้นในวันใดวันหนึ่งระหว่างวันที่ 13-15 เมษายน ตามความเชื่อคือ หากเมื่อก่อกองทรายแล้วจะได้อานิสงส์ไม่ตกนรก หากเกิดใหม่ก็จะมีเกียรติยศ มีชื่อเสียง แต่ในความจริงแล้วเป็นกุศโลบายเพื่อให้ชาวบ้านขนทรายเข้าวัดเพื่อถมที่ในวัด หรือนำทรายนั้นไปใช้ประโยชน์ต่างๆ ภายในวัด
การเล่นน้ำสงกรานต์
มีความเชื่อว่าเป็นการชำระล้างสิ่งที่ไม่ดีที่ผ่านเข้ามาออกไปจากชีวิต รวมถึงยังเชื่อว่าเป็นการช่วยชำระล้างจิตใจ และสิ่งที่เป็นภัยอันตรายต่างๆให้สิ่งที่ไม่ดีเหล่านั้นไหลไปกับน้ำนั่นเอง
เรื่องเล่า “ตำนานนางสงกรานต์”
สำหรับประวัติวันสงกรานต์ หรือกำเนิดวันสงกรานต์ มักมีเรื่องเล่าที่เชื่อมโยงถึง “ตำนานนางสงกรานต์” โดยอ้างอิงตามจารึกที่วัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามฯ ตำนานเล่าว่า มีเศรษฐีฐานะร่ำรวยคนหนึ่ง ไม่มีบุตร จึงไปบวงสรวงขอบุตรกับพระอาทิตย์ และพระจันทร์ แต่รอหลายปีก็ไม่มีบุตรสักที จนกระทั่งถึงฤดูร้อนปีหนึ่ง เศรษฐีได้นำข้าวสารซาวน้ำ 7 สี หุงบูชารุกขพระไทร พร้อมเครื่องถวาย และการประโคมดนตรี โดยได้ตั้งจิตอธิษฐานขอบุตร พระไทรได้ฟังก็เห็นใจ จึงไปขอบุตรกับพระอินทร์ให้เศรษฐี ต่อมาเศรษฐีได้บุตรชาย และตั้งชื่อว่า “ธรรมบาลกุมาร”
ธรรมบาลกุมารเป็นคนฉลาดหลักแหลม จนมีชื่อเสียงร่ำลือไปไกล ทำให้ท้าวกบิลพรหม ได้ลงมาท้าทายปัญญา โดยได้ถามปัญหากับธรรมบาลกุมาร ให้เวลา 7 วัน หากฝ่ายใดแพ้จะต้องตัดศีรษะบูชา ท้ายที่สุดธรรมบาลกุมารสามารถตอบปัญหาได้ ท้าวกบิลพรหมจึงต้องเป็นฝ่ายตัดศีรษะ แต่หากศีรษะนี้ตกลงพื้นโลก จะเกิดเพลิงไหม้โลกท้าวกบิลพรหมจึงสั่งให้บาทบาจาริกาของพระอินทร์ทั้ง 7 นาง สลับหน้าที่หมุนเวียนทำหน้าที่อัญเชิญพระเศียร หรือศีรษะของตนแห่รอบเขาพระสุเมรุ ปีละ 1 ครั้ง ซึ่งตรงกับช่วงมหาสงกรานต์ โดย นางสงกรานต์ ทั้ง 7 มีชื่อ ดังนี้
นางสงกรานต์ทุงษเทวี เป็นนางสงกรานต์ประจำวันอาทิตย์
นางสงกรานต์โคราดเทวี เป็นนางสงกรานต์ประจำวันจันทร์
นางสงกรานต์รากษสเทวี เป็นนางสงกรานต์ประจำวันอังคาร
นางสงกรานต์มณฑาเทวี เป็นนางสงกรานต์ประจำวันพุธ
นางสงกรานต์กิริณีเทวี เป็นนางสงกรานต์ประจำวันพฤหัสบดี
นางสงกรานต์กิมิทาเทวี เป็นนางสงกรานต์ประจำวันศุกร์
นางสงกรานต์มโหทรเทวี เป็นนางสงกรานต์ประจำวันเสาร์
คติ ความเชื่อของไทย และเรื่องราวประวัติวันสงกรานต์ จึงเชื่อมโยงกับโหราศาสตร์การเคลื่อนที่ของดวงอาทิตย์เข้าสู่ราศีเมษในช่วงวันมหาสงกรานต์ โดยในแต่ละปีก็จะมีชื่อนางสงกรานต์ทั้ง 7 สลับหมุนเวียนกันนั่นเอง
สรุป
ประเพณีในไทย ประเพณีสงกรานต์เป็นเทศกาลที่มีความหลากหลายและน่าสนใจ มีการร่วมรักษาประเพณีและความเชื่อตามแต่ละชุมชน การทำบุญตักบาตรและการรดน้ำเป็นกิจกรรมที่สร้างความเชื่อมโยงและความสนุกสนาน ทั้งนี้ เทศกาลสงกรานต์ยังสร้างสรรค์สัญลักษณ์และตำนานที่ทำให้ประเทศต่างๆ มีความเฉพาะเจาะจงและน่าสนใจเป็นอย่างมากวันสงกรานต์แม้จะเป็นเทศกาลที่มีประเพณีมีมาอย่างยาวนาน แต่ก็ยังคงอยู่คู่คนไทยสร้างความสุข สนุกสนานทุกครั้ง ไม่เพียงเฉพาะคนไทยเท่านั้น ต่างชาติเองต่างก็หลงรักในประเพณีอันดีงามนี้ของประเทศไทย แต่อย่างไรแล้วทุกๆ ประเพณีต่างก็มีความสำคัญไม่แพ้กัน ที่สำคัญอย่าลืมเล่นน้ำกันอย่างสุภาพ เพื่อช่วยกันอนุรักษณ์ สืบทอด และสานต่อประเพณีอันดีงามเหล่านี้ให้อยู่คู่บ้านคู่เมืองตลอดไป
อ้างอิง
สงกรานต์ – Wikipedia
Songkran Festival – Tourism Authority of Thailand
Songkran Water Festival – Cultural Vistas
ติดตามข่าวสารได้ที่ https://theancientbeliefs.com
อ่านบทความเพิ่มเติมได้ที่ : ประเพณีตานตุง : ความเชื่อและความสำคัญในประเพณีล้านนา